Η αρχή της αναλογικότητας συνιστά θεμελιώδη δικαιοκρατικό κανόνα, με ρίζες στο συνταγματικό και ενωσιακό δίκαιο, ο οποίος δεσμεύει καθολικά τη δράση της διοίκησης και λειτουργεί ως εγγύηση προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων του διοικουμένου. Αποτελεί, επιπλέον, έναν από τους βασικούς άξονες έλεγχου νομιμότητας των διοικητικών πράξεων, όπως αυτός διαμορφώνεται τόσο από την ελληνική θεωρία όσο και από τη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας.
Θεωρητική Θεμελίωση της Αρχής
Η αρχή της αναλογικότητας διαρθρώνεται σε τρεις επιμέρους ελεγκτικές παραμέτρους:
-
Καταλληλότητα (ή προσφορότητα): Το διοικητικό μέτρο πρέπει να είναι κατάλληλο για την επίτευξη του σκοπού δημοσίου συμφέροντος που επιδιώκεται. Δεν επιτρέπεται η λήψη μέτρου που δεν συμβάλλει καθ’ οιονδήποτε τρόπο στον σκοπό αυτό.
-
Αναγκαιότητα: Μεταξύ πλειόνων κατάλληλων μέτρων, πρέπει να επιλέγεται εκείνο που επιφέρει τη μικρότερη δυνατή βλάβη ή επιβάρυνση για το δικαιούχο ή τον διοικούμενο.
-
Σταθμισμένη αναλογικότητα (ή εύλογη στάθμιση): Η επιβάρυνση που προκαλεί το διοικητικό μέτρο δεν πρέπει να είναι δυσανάλογη σε σχέση με το δημόσιο συμφέρον που εξυπηρετείται. Η συγκεκριμένη κρίση είναι το αποτέλεσμα στάθμισης αντικρουόμενων συμφερόντων.
Η αρχή, αν και δεν κατονομάζεται ρητώς στο κείμενο του Συντάγματος, συνάγεται από το άρθρο 25 παρ. 1 εδ. δ΄, το οποίο αναγνωρίζει ρητώς ότι οι συνταγματικά κατοχυρωμένοι περιορισμοί των δικαιωμάτων πρέπει να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας. Εξ αυτού του λόγου, η εν λόγω αρχή έχει υπερισχύοντα χαρακτήρα, δεσμεύει τόσο τον κοινό νομοθέτη όσο και τη διοίκηση και ελέγχεται δικαστικά σε επίπεδο συνταγματικότητας.
Εφαρμογές στο Διοικητικό Δίκαιο και Νομολογία
Η διοικητική πράξη, για να θεωρείται σύννομη, πρέπει να είναι σύμφωνη με την αρχή της αναλογικότητας, τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τη διαδικασία έκδοσής της. Η παραβίαση της αρχής μπορεί να οδηγήσει στη δικαστική ακύρωση της πράξης ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας ή των τακτικών διοικητικών δικαστηρίων.
Ενδεικτικά, η νομολογία έχει κρίνει ως μη σύμφωνες με την αρχή της αναλογικότητας τις ακόλουθες περιπτώσεις:
-
Επιβολή υπέρογκων προστίμων σε περιπτώσεις διοικητικών παραβάσεων μικρής απαξίας, χωρίς πρόβλεψη δυνατότητας επιείκειας ή ελάφρυνσης.
-
Αυθαίρετη ανάκληση άδειας λειτουργίας επαγγελματικής δραστηριότητας, χωρίς προηγούμενη στάθμιση των εναλλακτικών μέτρων.
-
Απολύσεις δημοσίων υπαλλήλων χωρίς στάθμιση της βαρύτητας της πράξης τους σε σχέση με τη βλάβη στο δημόσιο συμφέρον.
-
Μέτρα περιορισμού της κυκλοφορίας ή επιβολής υποχρεώσεων λόγω δημόσιας υγείας (λ.χ. κατά την περίοδο πανδημίας), τα οποία κρίθηκαν δυσανάλογα ως προς την ελευθερία κίνησης ή την επαγγελματική ελευθερία των πολιτών.
Το Συμβούλιο της Επικρατείας έχει αναπτύξει πλούσια νομολογία περί ακυρωσιμότητας διοικητικών πράξεων λόγω παραβίασης της αναλογικότητας, ιδίως σε υποθέσεις δημοσίων διαγωνισμών, περιβαλλοντικών αδειοδοτήσεων και πειθαρχικών διώξεων δημοσίων λειτουργών. Η ίδια αρχή εφαρμόζεται και στη φορολογική διοίκηση, με στόχο τη διασφάλιση της αναλογικής σχέσης μεταξύ επιβολής μέτρων είσπραξης και του δικαιώματος του πολίτη σε οικονομική ελευθερία και προστασία της περιουσίας του (άρθρο 17 Σ).
Διδακτική Ανάλυση και Πρακτική Σημασία
Η προσέγγιση της αρχής της αναλογικότητας στο πλαίσιο της διδασκαλίας του Διοικητικού Δικαίου απαιτεί εμβάθυνση τόσο στη συστηματική της λειτουργία, όσο και στην πρακτική της εφαρμογή, με έμφαση σε:
-
Την ερμηνευτική σύγκριση με συναφείς αρχές, όπως η αρχή της ισότητας και η αρχή της νομιμότητας.
-
Την εξοικείωση με τη δομή της σκέψης του διοικητικού δικαστή, ιδίως ως προς τη μεθοδολογία ελέγχου της αναλογικότητας.
-
Την κατανόηση της δυναμικής σχέσης μεταξύ κράτους και διοικούμενου, όπως αυτή ρυθμίζεται μέσα από την επιβολή και τον έλεγχο των διοικητικών μέτρων.
Η ενσωμάτωση πρακτικών παραδειγμάτων, ανάλυσης αποφάσεων του ΣτΕ και συστηματικής παρουσίασης νομολογιακών τάσεων, συνιστά πάγια διδακτική επιλογή του Νομικού Σπουδαστηρίου, με στόχο την καλλιέργεια κριτικής νομικής σκέψης και την ενίσχυση της επιχειρηματολογικής επάρκειας των σπουδαστών.